Sıvı Dezenfektan Olarak Hidrojen Peroksit
Hidrojen Peroksit
Hidrojen peroksit sterilizasyonda, dezenfeksiyonda ve antisepsiste biyosid olarak kullanılmaktadır. Renksiz bir sıvıdır. Hidrojen peroksitin %3-90’a kadar değişen konsantrasyonlarında ticari ürünleri bulunmaktadır. Hidrojen peroksit su ve oksijene parçalanmasından dolayı çevre dostudur. Saf solüsyonları stabil olmasına karşın bozulmasını önlemek için stabil edici ajanlar eklenebilir. Hid- rojen peroksit virüs, bakteri, maya, bakteri sporlarına karşı geniş yelpazede bir etkinlik gösterir. Ancak hidrojen peroksitin genel olarak önemli aktivitesi gram- negatif bakterilerden daha çok gram-pozitiflere karşıdır. Sporosidal aktivite gaz fazında önemli derecede artmasına karşın, hidrojen peroksitin (%10-30) yüksek konsantrasyonları ve daha uzun temas zamanları gereklidir. Hidrojen peroksit serbest hidroksil radikallerini ürettiği için güçlü okside edici bir ajan- dır. Serbest hidroksil radikallerinin DNA, lipit, protein gibi hücre bileşenleri- ne saldırdıkları ve özellikle sülfidril grupları ve çift bağları hedef aldıkları ile- ri sürülmektedir.
Kritik ve yarı kritik hasta bakım ünitelerinin dezenfeksiyonunda hidrojen pe- roksit yüksek düzey dezenfektan olarak kabul edilir ve materyallerin temizlenme- sinden sonra %6’lık hidrojen peroksit konsantrasyonları, oda sıcaklığında, en az 20 dakika temas süresinde dezenfeksiyonu gerçekleşir. Hidrojen peroksitin %7.5 ve fosforik asitin %0.85’lik konsantrasyon karışımları, endoskopların (hidrojen pe- roksitle uyumlu) yüksek düzey dezenfeksiyonu için kullanılabilmektedir. Amerika Birleşik Devletleri (ABD) “Food and Drug Administration (FDA)” tarafından ise %7.5’lik hidrojen peroksit ile sterilizasyonda 20°C ve 6 saatlik temas süresi, aynı koşullarda dezenfeksiyonda ise 30 dakikalık temas süresi kabul edilmektedir.
Son yıllarda düşük sıcaklıkla sterilizasyonda, hidrojen peroksit gaz plazma sistemi geliştirilmiştir. Gaz plazmalar maddenin dördüncü hali olarak tanımlanır ve işlem, gaz moleküllerini (hidrojen peroksit gibi) harekete geçirmek ve yüklü parçacıkları üretmek için mikrodalga enerjisi ya da radyo dalgaları kullanılarak vakum altında kapalı bir kazan içinde gerçekleşir. Bu yöntem dirençli bakteri sporlarını da kapsayan geniş bir mikroorganizma topluluğuna karşı etkilidir. Di- ğer sterilizasyon işlemleri gibi, bu yöntemin etkinliği lümen uzunluğuna, çapına, organik materyale ve inorganik tuzlara bağlı olarak değişebilmektedir. Hidrojen peroksit gaz plazma sistemi FDA tarafından sterilizasyon yöntemi olarak kabul edilmiştir. Bu sistem sıcağa dayanıksız materyaller için 140°F’tan düşük sıcaklık- larda çalışır. Sterilizasyon süresi 1 saat ve etilen oksitten farklı olarak havalan- dırma aşaması gerektirmemektedir. Yöntem, yüksek ısıya dayanıksız materyaller ve metaller için uygundur ve çok sayıda (% > 95) tıbbi alet için kullanılabilir. An- cak yüksek sıcaklıklara dayanıklı olmayan mikrodiyaliz ünitelerinde kullanılan diyaliz membranları ve 40 cm’den uzun ve çapı 3 mm’den küçük olan endoskop- ların sterilizasyonu için uygun değildir. Bununla birlikte kağıt, pudra ve sıvıların sterilizasyonu için de önerilmemektedir.
Formaldehid fumigasyon oda ve kabinlerin dekontaminasyonunun kontrolün- de kullanılan geleneksel bir yöntemdir. Ancak formaldehid insan için karsinojen kimyasal bir maddedir. Ek olarak, dezenfeksiyon işleminden sonra ekipmandan, duvardan, yüzeylerden temizlenmesine ihtiyaç duyulan aldehid kalıntıları bırakır. Son yıllarda gaz plazma teknikleri kapsamında alternatif “vapour-phase” dekon- taminasyon metotlarından biri hidrojen peroksit “vapour”dur. Mevcut dekonta- minasyon yöntemlerinden en güveniliri olarak düşünülmektedir. Bu yöntemin ve- jetatif bakteri ve fungusların büyük bir bölümüne, Bacillus spp. ve Clostridium botulinum sporlarına karşı etkili olduğu görülmüştür.
Hemodiyaliz makinelerinden mikroorganizmaları uzaklaştırmak için dezen- fektan maddenin yeterli konsantrasyonu ve yeterli temas süresi gereklidir. Kim- yasal dezenfektan belirlenmesinde üretici firmaların önerileri de göz önünde bu- lundurulmalıdır. Klor bazlı dezenfektanlar teçhizat için uygun olmasına karşın korozif etkiye sahip olmasından dolayı kullanımını takiben 20-30 dakika sonra durulanması önerilmektedir. Hemodiyaliz makineleri için aldehid türevi (gluta- raldehid ve formaldehid gibi) ve perasetik asitle dezenfeksiyonun korozif etkisi bulunmaz. Yaygın olarak kullanılan formaldehid kanserojen madde olmasından dolayı, genel kabul gören dezenfektanlar glutaraldehid ve perasetik asittir. Hid- rojen peroksit ve perasetik asit kombinasyonları hemodiyaliz dezenfeksiyonunda kullanılmaktadır. Diyalizerlerin dezenfeksiyonunda bu bileşikleri içeren dezen- fektan kullanımı 1983 ve 1997 yılları arasında 10 kat artmıştır.
Diyalizerler, ilk kullanımı takiben yıkama ve dezenfeksiyon işlemlerinden sonra bir sonraki seansta aynı hasta için yeniden kullanılabilirler (tekrar kul- lanım). Tekrar kullanım uygulaması için önerilen kurallara uyulduğunda etkin ve güvenlidir. Özellikle “hollow-fiber” diyalizerlere tekrar kullanım işlemi uy- gulanmakta ve üniteler arasında farklılıklar olmakla birlikte bir diyalizere or- talama 10 kez tekrar kullanım işlemi uygulanmaktadır. Tekrar kullanım işlemi yıkama, temizleme, diyaliz etkinliğinin ölçümü, dezenfeksiyon basamaklarını içermektedir. Temizleme işleminde %1 veya daha düşük konsantrasyonda sod- yum hipoklorid, %3 veya daha düşük hidrojen peroksit, %2 veya altında pera- setik asit kullanılabilmektedir. Dezenfeksiyon bir sonraki kullanım öncesi uy- gulanmalıdır. Formaldehid, renalin ve glutaraldehid bu amaçla kullanılmakta- dır. İşlem sonrası diyalizerde anormal renk ve görünüm var ise yeniden kulla- nılmamalıdır. Dezenfektan bir sonraki diyalize kadar diyalizerde kalır ve son- raki kullanım öncesi diyalizerin dezenfektan maddeden tamamen temizlenme- si gerekir. Durulama işlemi protokolleri kullanılan dezenfektan maddeye göre farklılıklar gösterir.
Kontak lens dezenfeksiyon sistemlerinde, kontak lenslerin temizliği ve dezen- feksiyonu göz infeksiyonlarını önlemek açısından önemlidir. Hidrojen peroksit çok sayıda mikroorganizma ve özellikle kornea infeksiyonlarına neden olan Acanthamoeba’nın dirençli kistlerine karşı etkilidir. Kontak lens dezenfeksiyonu için çok amaçlı solüsyonlar ve hidrojen peroksit sistemleri uygulanmaktadır. Çok amaçlı solüsyonlarda lenslerin depolanması, yıkanması ve dezenfeksiyonu için tek solüsyon kullanılır. Hidrojen peroksit sistemi iki farklı şekilde uygulanır. Bu- nun nedeni ise, hidrojen peroksidin kornea için toksik olmasıdır ve lensin takıl- masından önce nötralize edilmesi gerekmektedir. Tek adımlı hidrojen peroksit solüsyonunda ayrı bir nötralizasyon aşaması yoktur. Bu sistemde hidrojen perok- sidin su ve oksijene parçalanmasını katalizleyen çözünür katalaz tablet veya pla- tinyum kaplı disk kullanılarak dezenfeksiyon sırasında, nötralizasyon yapılır. İki adımlı solüsyonlar belirli bir dezenfeksiyon süresinden sonra sodyum pirüvat ya da katalazın eklenmesiyle ayrı bir nötralizasyon aşamasını kapsar. Tek adımlı sistemlerde, iki adımlı sistemle dezenfekte edildikten sonra lensin göze takılma- sı ile oluşan yanma gerçekleşmez. Ancak tek adımlı sistemler, kistleri öldürme aşamasının hızlı olmasından dolayı Acanthamoeba keratitise karşı daha az koru- yabilmektedir.
Son yıllarda povidon-iyot kontak lens dezenfeksiyon ve temizleme sistemi marketlere girmiştir. Sistem ayrı bir ajanın eklenmesiyle povidon-iyodun nötra- lizasyonlu dezenfektan ve proteolitik enzim aşamalarını kapsar. Tek adımlı hid- rojen peroksit sistemine göre avantajlı olduğu belirlenmiş olmakla beraber, nöt- ralizasyondan sonra kalıntı antimikrobiyal aktivitesi olmadığı için patojenlere karşı devamlı koruma sağlamamaktadır. Bu nedenle bu sistemin kullanılmasın- dan sonra (24 saatten fazla bekletilmişse) lenslerin tekrar dezenfekte edilmesi gerekmektedir.
Perasetik Asit
Perasetik asit (CH3COOH), düşük konsantrasyonlarda (< %0.3) dahi sporosi- dal, bakterisidal, virüsidal ve fungusidal olmasından dolayı hidrojen peroksitten daha güçlü bir biyosid olduğu düşünülmektedir. perasetik asit ya da peroksiase- tik asit, asetik asit ve oksijen gibi ürünlere güvenli bir şekilde parçalanmasına ek olarak hidrojen peroksitten farklı olarak peroksidazlar tarafından yıkılamazlar ve organik moleküllerin varlığında aktif olarak kalabilirler. Perasetik asitin hid- rojen perokside benzer şekilde protein ve enzimleri denatüre ettiği ve hücre duvar geçirgenliğini arttırdığı ileri sürülmektedir.
Perasetik asit, 100 ppm’den daha az konsansantrasyonlarda ve yaklaşık beş dakika içinde gram-pozitif ve gram-negatif bakterileri, maya ve fungusları inak- tive edebilir. Organik maddenin varlığında mikroorganizmaları etkisizleştirmek için 200-500 ppm perasetik asit gereklidir. Virüslerde dozaj 12-2250 ppm’e kadar artmaktadır. perasetik asitte hidrojen peroksit gibi yüksek düzey bir dezenfektan- dır. Kritik ve yarı kritik hastane ve hasta bakım ünitelerinin dezenfeksiyonu oda sıcaklığında perasetik asitin ≤ %1 konsantrasyonu ve 20 dakika temas süresi ile gerçekleşir. Perasetik asit bakır, çelik, demir gibi metaller üzerinde korozif etkiye sahip olmasından dolayı, özellikle immersibl endoskop dezenfeksiyonunda %35’lik perasetik asit, %0.2 konsantrasyonuna sulandırılarak, korozif etkisini kaldırıcı bir ajan ve tampon eklenmesiyle otomasyona dayalı sistemler geliştirilmiştir. FDA tarafından %0.2 perasetik asit, 50-56°C ve 12 dakika, sterilizasyon için uygun bu- lunmuştur. Ancak perasetik asitin gözle temasında geri dönüşsüz hasar, deride yanma ve buharının solunmasıyla burun, boğaz ve akciğerleri tahriş edebilir.
Tıbbi, cerrahi ve dental aletleri sterilize etmek için perasetik asit kullanan otomatik bir cihaz 1988 yılında işleve girmiştir. Düşük sıcaklıkta işleyen steri- lizasyon yöntemi ABD’de yaygın olarak kullanılmaktadır. Değiştirilebilir par- çalar, rijid ve fleksibl endoskopların sterilizasyonunu sağlamada yardımcı olur. Endoskop kanallarının yıkanmasını sağlayan bağlantı sistemleri çok sayıda fleksibl endoskop için uygundur. Rijid endoskoplar kapaklı bir kap içine yer- leştirilir. Kimyasal madde, boşluğa (lümen) doğrudan akan bağlantı kanalla- rıyla dolar. Diğer sterilizasyon tekniklerinde olduğu gibi sistem, yalnızca kim- yasalla temas edebildiği yüzeyleri steril edebilir. Örneğin; bronkoskoplar için yanlış bağlantı sistemi kullanıldığında, bronkoskopla bağlantılı infeksiyonlar oluşabilir. Etkin bir sterilizasyon için kanal bağlantı sistemlerinin önemi rijid aletler için de gösterilmiştir.
Perasetik asitin biyofilmler üzerine etkisi tartışmalıdır. Perasetik asit biyofilm içindeki kimyasalların oksidasyonundan sorumludur. Ancak öldürme işlevi açık değildir. Biyofilmler hem güçlü hem zayıf adhere bileşikler içerir. Oksidasyon ola- yı kovalent bağların aracılığıyla adhere bileşikler arasındaki bağlantıyı zorlaştı- rıyor olabilir. İnce adhere biyofilmlerin uzaklaştırılması (suyla olduğu gibi) zor ol- maktadır. Bu durumda perasetik asit, suyla birlikte olumsuz bir sonuç verebilir.
Perasetik asit, yüksek düzey dezenfektan olarak glutaraldehidlere alternatif ola- rak düşünülmesine karşın, bazen cam materyaller üzerinde biyofilmleri bağlaya- bilmektedir. Bu etkinlik arzu edilmeyen bir sonuçtur.
Tıbbi tekstil ve giysilerin kullanımından önce dezenfekte edilmesi gerekir. Bu işlem için genelde su buharı kullanılır. Buhara perasetik asitin eklenmesiyle de- zenfeksiyon etkisi arttırılır. Ancak bazı durumlarda materyaldeki dokularda tah- ribat yaratmasından dolayı tekstillerin ömrünü kısaltabilir.
Perasetik Asit/Hidrojen Peroksit
Hidrojen peroksit ve perasetik asit kombinasyonlarının bakterisidal özellikle- ri belirlenmiştir. Bu kombinasyonlar 20 dakika içinde bakteriyel sporlar dışında tüm mikroorganizmaları inaktive edebilir. Hidrojen peroksitin %1 ve perasetik asitin %0.08’lik bir karışımını içeren ürün FDA tarafından kabul edilmiştir ve di- ğer ülkelerde de endoskop dezenfeksiyonunda yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu ürün, glutaraldehide dirençli Mycobacterium’lar üzerinde etkilidir. Endoskopla- rın sterilizasyonu için %7.35 hidrojen peroksit ve %0.23 perasetik asit karışımla- rı 20°C ve 180 dakika, dezenfeksiyon koşulları ise aynı konsantrasyonlarda 15 da- kikalık temas süresi olarak FDA tarafından kabul edilmiştir.
Temel toksikolojik veriler perasetik asit, hidrojen peroksit ve ortofitalaldehid (%0.55) (OPA) gibi glutaraldehide alternatif kimyasalların potansiyel sağlık etki- sini belirlemek için yeterli olmayabilir. Hidrojen peroksit ve perasetik asitin çok sayıda avantajları vardır (Tablo 1). Ancak bilinmeyen problemlerle daha sonra karşılaşılabilir. Bir maddenin ciddi sağlık sorunu oluşturmadığı bilinmiyorsa, bu maddenin zararlı olmadığını kabul etmek kolaydır. Bilgi eksikliğinin güvenlik olarak algılanmaktan çok bir uyarı olarak düşünülmesi gerekir.
Yüksek düzey dezenfeksiyon, bakterilerin sporları dışında tüm mikroorganiz- maları öldürücü bir işlemdir. Son 40 yıldır, glutaraldehid (suda %2-4) yüksek dü- zey dezenfeksiyonda primer kimyasal olmasına karşın, çalışanlar arasında der- matit ve astım gibi ciddi sağlık problemlerine neden olmaktadır.
OPA, dermal ve solunumsal duyarlılığa neden olmaktadır. Üründe kullanılan ham materyal dermal bir sensitizerdir. OPA, glutaraldehid gibi benzer yapısal ve reaktif özelliklere sahiptir. Ancak perasetik asit ve hidrojen peroksit ile ilgili ya- yınlanmış ya da yayınlanmamış bu kimyasalların sensitizer olduğunu gösteren bir bilgi mevcut değildir. Bu kimyasalların allerjik reaksiyonlara ya da astıma neden olduğuna inanılmadığı için güvenilir bir seçim olarak görülebilir. Ancak bu du- rum, alternatif kimyasalların korozif ve deri, göz, mukozal membranları ya da so- lunum yollarında toksik olmadığı anlamını taşımamaktadır.
